Herengracht 238 – Een balkon op de gracht of een dakparadijs op aarde

Bij de aanleg van dit deel van de grachtengordel in 1612 werd bepaald dat de erven aan de gracht bedoeld waren voor wonen en de erven in de dwarsstraten voor winkels en bedrijven. De kavels in de dwarsstraten waren relatief erg duur. Dit had te maken met de bebouwingsmogelijkheden: in tegenstelling tot de grachtenkavels mocht het gehele perceel worden bebouwd maar de maximale bouwhoogte was beperkt. De kavels aan de gracht waren veel groter maar mochten maar voor een deel worden bebouwd; de rest was bestemd voor tuinen. Het wonen aan de gracht kostte geld en de winkels in de dwarsstraten leverden geld op was de gedachte. De hoekerven, zoals het erf waarop Herengracht 238 is gebouwd, waren door hun ligging zeer geschikt voor commerciële functies en waren zelfs nog duurder per vierkante meter dan de erven in de straten en aan de grachten[1]. Dat er ramen in de achtergevel aanwezig zijn bij Herengracht 238 is bijzonder voor de ondiepe huizen op de hoek van het bouwblok. Ook is het een voordeel dat het hele pand één woonhuis is, geen boven- of onderburen en geen VVE.

Het oorspronkelijk 17^e -eeuwse pand met trapgevel is te zien op de tekening van Caspar Philips. Het vormde een tweeling met nr 240, allebei gebouwd omstreeks 1620, voor de eigenaar de smid P.T. Pendavingh door timmerman H.P. Mijnarends. In 1902 is het huis grotendeels vernieuwd en voorzien van een nieuwe voorgevel in Jugendstil stijl, maar in het souterrain zijn nog enkele details van het oude huis afleesbaar. De bouwtekeningen uit 1902 zijn bewaard gebleven. De nu zo fotogenieke voordeur geeft de voor die tijd kenmerkende vormwereld van de Jugenstil het beste weer. Constructief gezien is deze deur een paneeldeur. Het bijzondere zit niet in de panelen maar in de afwerking van de stijlen en dorpels waarbij de gebogen “schoorstijl” van het onderpaneel het meeste opvalt. De bewerkingen van de boven- en onderkanten van de lange middenpaneeltjes zijn tekenend voor deze tijd, evenals de afschuiningen van de glaspaneeltjes, die doen denken aan de 16^e eeuwse “rosering”.[2]

In de gang liggen, zoals het hoort, witmarmeren tegels. De huidige tegels zijn in 1996 aangebracht, maar ook op oude foto’s, in bezit van de huidige eigenaren, zijn al marmeren tegels te zien. Daarop is ook de oude trap met een kwart naar de verdieping én het bijzondere detail al te zien van een pilaster van marmeren plaat met kroonlijstje en basis in de plint. Die pilaster is nog steeds aanwezig en vormt samen met de dichtgezette deuropening naar de voorkamer én het waterkraantje een interessante hal. Op de begane grond bevinden zich de voorkamer met een eenvoudig gedecoreerd stucplafond en de keuken in de uitbouw. Een daklicht zorgt voor daglicht in de keuken. Vanuit de keuken is door de huidige bewoners een dienstliftje aangebracht naar de bovengelegen zitkamer met open haard. Mogelijk zijn de balklagen en het rookkanaal hier nog elementen uit het 17^e eeuwse huis, maar deze zijn momenteel verscholen achter omtimmeringen. De in 1996 aangebrachte rechte steektrap naar de verdieping is goed beloopbaar. Vanuit de serre is het uitzicht op deze verdieping over de lengte van de gracht adembenemend. De boom die op het noordoosten ten opzichte van het huis staat, zorgt voor veel sfeer maar neemt geen zon weg uit het huis. Aan de achterzijde wordt ook deze verdieping verlicht met daglicht door een roedevenster. Een open trap met twee kwarten leidt naar de volgende verdieping en de oude trapspijlen zijn een bijzonder detail als je naar boven loopt. De trap wordt zelfs verlicht met daglicht vanuit een dakvenster; in dit huis komt het licht van alle kanten.

Op de tweede verdieping is nu een pantrykeuken, de badkamer en een grote slaapkamer aan de voorzijde. Met openslaande deuren naar het balkon. En vanaf het balkon weer een fantastisch uitzicht over de gracht en de gevels van de overzijde van de Herengracht waar ook een paar pareltjes staan wat fijn is om naar te kijken. De ruitindeling in de openslaande deuren en het raam zijn zo vormgegeven dat je altijd vrij uitzicht hebt als je staat of zit en dat niet wordt belemmerd door een roede. In die tijd was het mogelijk om grotere ruiten te maken. Een steektrap aan de achterzijde geeft toegang tot de kapverdieping. Dit is duidelijk een nieuwe toevoeging in de verbouwing van 1902, met slankere balken en een houten beschot tussen de balken van het platte dak. Ook hier weer vrij uitzicht uit het raam met ronde boog. Samen met de schuine dakhelling aan de voorgevel geeft dit het vertrek een bijzonder karakter. Wat nog wordt versterkt door het ruime en comfortabele dakterras wat aan dit vertrek grenst. Dit is toch wel een paradijs op aarde! Totale rust in groene omgeving door de bloempotten op dit terras met zicht op de bomen in het binnenterrein en het onvolprezen daklandschap van Amsterdam. Geen last van stadsgeluiden hier, je hoort alleen de vogels. Hoeveel buitenruimtes kan een pand op de gracht hebben?

Als we weer afdalen naar de begane grond is er vanuit de keuken de toegang tot het souterrain. En wat een bijzondere verdieping is dit ook weer. Op dit moment een functionele ruimte met een nieuwe tegelvloer. Maar kijk eens naar de balken: bij een aantal zijn nog restanten te zien van een typisch zeventiende-eeuwse balkprofilering.  En een afgeronde inkeping om onder de balk door te kunnen lopen. Samen met de witjes op de bouwmuren, die ook nog volgens info van de huidige eigenaar opgebouwd zijn met geeltjes, zijn dit allemaal elementen die verwijzen naar het oude zeventiende-eeuwse huis. In de uitbouw onder de keuken zijn bij de verbouwing in 1996 nog onderdelen aangetroffen van de oude hemelwaterafvoer die binnenshuis van het achterdak werd afgevoerd via een goot naar de afvoer in de gracht. Want dat is zo bijzonder in Amsterdam: er zijn in principe geen hemelwaterafvoeren zichtbaar aan de voorgevel. Let daar maar eens op als je door de openslaande deuren van het souterrain weer naar buiten op de gracht stapt. En kijk ook nog even terug op de fraaie voorgevel van dit Gemeentelijk Monument. De combinatie van warmrode bakstenen met witte spekbanden, het eenvoudig gedecoreerde witte houtwerk met groen geschilderde ramen en de mooie matzwarte kruispannen die zichtbaar zijn in de asymmetrische voorgevel met toren is duidelijk afwijkend, maar voegt zich tegelijkertijd naadloos in de omgeving.

De Jugendstil of Art Nouveau was een internationale stijl die zich ontwikkelde in heel Europa rond 1900 in de architectuur en de decoratieve kunsten. Omstreeks 1890 vinden jonge vormgevers en wat later ook architecten dat het welletjes is geweest met het hergebruik van historische (neo)stijlen. Deze Jugendstil gaf vooral een eigentijds levensgevoel weer, ze had geen boodschap of achterliggende filosofie. De organische kracht van de plant diende als uitgangspunt.

Hoe passend is deze stijl voor dit huis met zijn vele buitenruimtes van waaruit zowel het groen op de gracht als het groen van de binnenterreinen zo goed beleefbaar is? Terwijl je midden in de stad woont, op de grachtengordel, in het centrum van het gebied dat is aangewezen als Werelderfgoed door UNESCO. Maar ook om de hoek de Hartenstraat, één van de beroemde 9 straatjes, waar veel winkeltjes, cafétjes, koffiebarretjes en restaurantjes zitten.

[1] Jaap Evert Abrahamse, De grote uitleg van Amsterdam, stadsontwikkeling in de zeventiende eeuw, 2010, p.62-63

[2] Henk Zantkuijl, Bouwen in Amsterdam, het woonhuis in de stad, 1993, citaat van p. 316-317